शेंगदाणा तेलाला भुईमूग तेल असेही म्हणतात. हे भुईमूगाच्या बियांपासून काढले जाणारे वनस्पतीजन्य तेल आहे, जे…
शेंगदाणा तेल व्यवसाय कसा सुरू करावा? – संपूर्ण मार्गदर्शक
प्रस्तावना
भारतात शेंगदाणा तेल निर्मिती हा एक लाभदायक उद्योग मानला जातो. ग्रामीण भागात तसेच शहरी भागात शेंगदाणा तेलाची मागणी प्रचंड आहे. याशिवाय या तेलाला परदेशातही मोठी मागणी आहे, त्यामुळे निर्यातीच्या दृष्टीने हा व्यवसाय अतिशय फायदेशीर ठरतो.
शेंगदाणा तेल व्यवसाय लहान, मध्यम किंवा मोठ्या प्रमाणावर सुरू करता येतो. यात आवश्यक आहे ती योग्य योजना, मशीनरी, कच्चा माल, कामगार व्यवस्थापन आणि योग्य बाजारपेठेची निवड.
शेंगदाणा तेल निर्मितीचे फायदे
- शेंगदाणा तेल पचायला हलके व चविष्ट असते.
- यात कोलेस्टेरॉल नसते व ओमेगा-६ सारखी आवश्यक फॅटी अॅसिड्स असतात.
- तेलात मोनो अनसॅच्युरेटेड फॅट्स (MUFA) मुबलक असतात, ज्यामुळे वाईट कोलेस्टेरॉल (LDL) कमी होते आणि चांगले कोलेस्टेरॉल (HDL) वाढते.
- यात व्हिटॅमिन-ई, रेस्वेराट्रॉल सारखे अँटीऑक्सिडंट्स असल्यामुळे हृदयरोग, कॅन्सर, स्ट्रोक यांपासून संरक्षण होते.
- उच्च स्मोक पॉईंट (सुमारे 450°F) असल्यामुळे डीप फ्रायिंगसाठी उत्तम ठरते.
व्यवसाय सुरू करण्यासाठी आवश्यक जागा
शेंगदाणा तेल प्रकल्प उभारण्यासाठी साधारण अर्धा एकर (0.5 acre) जमीन आवश्यक असते.
जागेत खालील विभाग असावेत –
- कच्चा माल साठवण
- तेल उत्पादन युनिट
- तयार माल साठवण
- तेल केक्स (oil cake) साठवण्यासाठी वेगळा भाग
- ऑफिस/प्रशासकीय जागा
उत्पादन क्षमता
- 1 मेट्रिक टन शेंगदाण्यांमधून साधारण:
- 420 लिटर शेंगदाणा तेल
- 420 किलो तेल पेंड (cake)
- 40 किलो स्लज (उरलेले पदार्थ) मिळतात.
- 420 लिटर शेंगदाणा तेल
मध्यम आकाराच्या युनिटमध्ये वर्षाला 240 MT शेंगदाणा प्रक्रियाकरण क्षमता ठेवता येते.
आवश्यक सोयी-सुविधा
- वीज व पाणी सहज उपलब्ध असावे.
- वाहतूक सुविधा (रस्ते/गोडाऊन जवळ) असावी.
- स्थानिक मजूर सहज मिळतील असे ठिकाण निवडावे.
उत्पादन प्रक्रिया
शेंगदाणा तेल उत्पादन प्रक्रिया दोन प्रकारे होते:
- Mechanical Pressing (Expeller पद्धत) – 85% पेक्षा जास्त तेल मिळते.
- Solvent Extraction (द्रावक पद्धत) – उरलेले तेल केक मधून काढले जाते.
मुख्य टप्पे:
- क्लिनिंग (स्वच्छता): शेंगदाण्यातील दगड, धूळ, खराब दाणे काढून टाकणे.
- डिहलिंग: शेंगदाण्याची साल काढणे.
- क्रशिंग/ग्राईंडिंग: दाणे छोटे करून तेलासाठी तयार करणे.
- हीटिंग: तेल मिळण्याचे प्रमाण वाढवण्यासाठी गरम करणे.
- प्रेसिंग: एक्सपेलर/हायड्रॉलिक प्रेसने तेल काढणे.
- रिफायनिंग: रंग, वास आणि अशुद्धी काढून शुद्ध तेल मिळवणे.
आवश्यक मशिनरी
- प्री-क्लिनर
- सौर ड्रायर
- एक्सपेलर मशीन
- फिल्टर प्रेस
- तेल साठवण टाक्या/ड्रम्स
- बॉटल फिलिंग व सीलिंग मशीन
- वजन काटा
कच्चा माल
- शेंगदाणा बियाणे (तेल 44–50% मिळते)
- कॉस्टिक सोडा (Neutralization साठी)
- ब्लिचिंग क्ले (Refining साठी)
- पॅकिंग साहित्य (बॉटल्स, कॅप्स, पाउच)
सरकारच्या परवानग्या व कायदेशीर बाबी
- FSSAI परवाना (Food Safety and Standards Authority of India)
- पॉल्युशन कंट्रोल बोर्ड कडून परवानगी
- GST नोंदणी
- फॅक्टरी अॅक्ट परवाना (लागू असल्यास)
- पॅकेजिंग आणि लेबलिंग नियमांचे पालन
बाजारपेठ व मार्केटिंग
- शेंगदाणा तेलाचा वापर स्वयंपाकासाठी, मिठाईसाठी, पीनट बटरसाठी मोठ्या प्रमाणावर होतो.
- भारतातून शेंगदाणा तेलाची निर्यात प्रामुख्याने चीन, इटली, ब्राझील, अर्जेंटिना या देशांमध्ये होते.
- भारत जगात दहावा सर्वात मोठा निर्यातदार आहे.
- शेंगदाणा तेलाचे दर इतर तेलांच्या तुलनेत जास्त असले तरी त्याला प्रिमियम ऑइल मानले जाते.
आर्थिक अंदाज
- गुंतवणूक प्रमाण:
- लहान युनिट – ₹5 ते 10 लाख
- मध्यम युनिट – ₹15 ते 25 लाख
- मोठे युनिट – ₹50 लाख+
- उत्पादन खर्चात:
- 70% कच्चा माल
- 10% मजुरी
- 10% वीज/पाणी
- 10% पॅकिंग व मार्केटिंग
प्रति लिटर शेंगदाणा तेलावर साधारण 15–25% नफा मिळतो.
शेंगदाणा तेलाचे आरोग्यदायी फायदे
- हृदयाचे आरोग्य सुधारते.
- स्ट्रोक व ब्लड प्रेशर कमी करण्यास मदत.
- त्वचा व केसांसाठी उपयुक्त.
- रोगप्रतिकारशक्ती वाढवते.
- जळजळ कमी करते.
निष्कर्ष
शेंगदाणा तेल व्यवसाय हा लाभदायक, टिकाऊ आणि निर्यातक्षम उद्योग आहे. योग्य नियोजन, आधुनिक मशिनरी, चांगली मार्केटिंग स्ट्रॅटेजी आणि सरकारी परवानग्या यांचा योग्य मिलाफ केल्यास हा व्यवसाय उत्तम नफा देणारा प्रकल्प ठरू शकतो.
भारतामध्ये शेंगदाणा उत्पादन मुबलक असल्यामुळे स्थानिक स्तरावर कच्चा माल सहज उपलब्ध होतो आणि ग्रामीण उद्योगासाठी हा एक उत्तम पर्याय ठरतो.
